İnsanın anadilinde ehil olması son derece kıymetli ve gerekli! “Anadilini düzgün konuşamayan, yazamayan” bir kişi en başta etrafıyla irtibat kurmakta zahmet yaşar. Çünkü dilbilgisi kurallarına aldırmadan konuşup yazmak, sözcükleri özensiz kullanmak bağlantısı aksatmaktan diğer bir işe yaramaz. Ne var ki kanıyı anlaşılmaz, bilinmeyen, karışık, çelişkili hale getiren bu tıp kullanımlar yaygın ve dilbilimde buna anlatım bozukluğu ismi verilir.

Anlatım bozukluğunun kaynaklandığı yere nazaran birçok tipi var. Başta da yerinde kullanılmayan sözcüklerden kaynaklanan çeşidi gelir. Bu türlü sözcükler deyiş yerindeyse torpille misyona getirilmiş, mevki makam sahibi olmuş liyakatsiz bireylere benzeri. Bulunduğu yere yakışmadığı üzere liyakatli insanların işlerini de ortamını da mahveder. Liyakatsizliğin yurdumuzu ne hale getirdiğini, bizi nereye sürüklediğini anlatmaya gerek yok!

Tıpkı bu örnekte olduğu üzere yanlış sözcük kullanımı sonucunda bütün bir cümle bozulur, anlatım bozukluğu oluşur. Tahminen birçoğunuz bu cümlede bir sorun olduğunu fark etmedi. Halbuki burada kullanılan “sonucunda” sözcüğü anlatımı bozuyor. Zira hem yanlış bir sözcük seçilmiş hem de bu sözcük gereksiz ve yanlış bir ek almış. Örnek cümlede sonuç, “bütün cümlenin bozulması, anlatım bozukluğu oluşması”. Sonuç diye belirttiğimiz kısımdan evvel gelen öbek ise bu sonucun nedeni. Yani bu sonuç bu neden ortaya çıktıktan sonra doğuyor. Öyleyse “sonucunda” yerine “sonunda” ya da “nedeniyle” kullanılabilirdi. Meğer “sonucunda” bu manası vermiyor; sözcüğe getirilen bulunma durumu eki (-da) cümlenin akışıyla ilgisi olmayan bir mana yüklüyor. Özetle yanlış sözcük ve ek kullanımından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu oluşuyor. Bu yanlış da kullanıla kullanıla galatı meşhur haline geldiğinden kimse yadırgamıyor. Ne var ki Türkçenin dilbilgisi kurallarına ve anlatım özelliklerine uygun değil. “Sonucunda” sözcüğünün yanlışsız yerde kullanımını vermek pekiştirici olabilir: Öğrenci deneyin sonucunda (sonucuyla ilgili) bir zıtlık olduğunu fark etmişti fakat bunun deneyin dizaynından kaynaklandığını anlaması biraz vakit aldı.

Örnekleri çoğaltmak, anlatım bozukluğunun öteki tiplerinden kelam etmek mümkün. Lakin bu yazının kapsamı ve gayesi dilbilgisi dersi vermek değil. Maksat, hepimizi ilgilendiren bu mevzunun ehemmiyetine dikkat çekebilmek, anlatım bozukluğu üzere lisan yanlışlarının kaynağını ve olağan tahlil yolunu saptayabilmek.

HAŞA HUZURDAN!

Sorunun kaynağı bireyin anadilindeki yetkinliğinin düşük olması. Tahlil ise yetkinliğini artıracak, olması gereken seviyeye getirecek nitelikli bir öğretim. Tamam anadili lakin kimse anasının karnında öğrenmiyor, anasından “ediniyor”. Ne demek bu? Öğrenme şuurlu ve istemlidir. Edinme istemsiz ve vakit içinde olur. Bireyin bilhassa lisan gelişimi ailede başlar ki bu da bizi yaygın (informal) eğitime götürür. Lisan öğrenme ise bu edinimleri fark etme, bilinenleri bilince çıkarma, dilbilgisi ve söyleyiş kurallarını pekiştirme, ölçünlü (standart) lisanı kavrama ve en değerlisi de lisandaki yetkinliği geliştirmedir. Bu da planlı, programlı bir öğretimle olur ki örgün (formal) eğitim kapsamındadır. Gel gör ki anadili öğretiminin ülkemizde yüz ağartıcı seviyede olduğunu söylemek pek mümkün değil. Anadilini öğretemeyen neyi öğretebilir? Sözgelimi yabancı lisan öğretimindeki durumumuz ortada. Topluca ulusal eğitimin “milli” ve “bilimsel” temelden çoktan uzaklaştığı malum. Sonuç mu? Uzağa gitmeye gerek yok. Kelamı edilen anlatım bozukluğu örneklerinin, birçok kere, güzel eğitim almış, değerli mevkilere gelmiş şahısların kaleminden çıkması! Gerisini söylemeye gerek yok…

Milli eğitimin başındakilere şöyle bir gözümü ağartsam bir şeyler düzelir üzere olur mu? Ne dersiniz? Gerçi artık her şey reisicumhurun iki dudağının ortasında. Danışmanlarından biri bu hayati hususta “bugüne kadar atamadığı” ihtilal niteliğinde adımları atmasını sağlamaz mı? Sözgelimi, haşa huzurdan “Eşeğe bile okuma yazma öğretecek programı ve sistemi kuracağız” vizyonuyla reisin huzuruna çıkmaz mı? O da “bir gecede” sihirli çubuğuyla cümlemizi allame-i cihan yapmaz mı?…

Şaka bir yana kapsamlı tahlilin nitelikli eğitimden, nitelikli anadili öğretiminden geçtiği su götürmez. Kişisel olarak kendiniz için ne yapabileceğinizi sorarsanız Türkçenin dilbilgisi kurallarına ve yaygın anlatım bozukluklarına göz atmak başlangıç olabilir. Rıfat Ilgaz’ın Aydın mısın şiirinde dediği üzere: “Yırt otuzunda aldığın diplomayı/ Alfabelik çocuk ol.” Okumaktan yüksünmeyin ve elinizin altından sözlüğü eksik etmeyin. Etmeyin ki galatlar meşhur olmasın, lügati fasihe galebe çalmasın, göz yumularak doğrulara dönüşmesin.

Cumhuriyet Gazetesi Düzeltme Servisi Şefi Ali Eren