Atatürk’ün çeşmesi

Atatürk, Çankaya’da bağ konutuna taşınınca yakındaki bir konuta de yaveri Salih Bozok yerleşir. Atatürk sık sık Bozok’u ziyarete sarfiyat. O meşhur fotoğraf da o ziyaretlerden birinde çekilir.
Fotoğrafta Atatürk bir çeşmenin başında görülüyor. Geride ise Bozok durmakta. İşte o çeşme bugün Basın Şehitleri Parkı’nda yer alıyor. Lakin su akmıyor.

Milli Çaba devrinde Erzurum ve Sivas kongrelerinin akabinde Mustafa Kemal Paşa 27 Aralık 1919’da Ankara’ya gelir. Başta Seymenler olmak üzere yediden yetmişe tüm Ankaralılar kendisini coşkuyla karşılar. Mustafa Kemal Paşa’nın Ankara’daki birinci ikametgâhı bugün Keçiören’deki Meteoroloji Genel Müdürlüğü binası olarak kullanılan, o devirde Ziraat Mektebi olarak isimlendirilen bina olur. Bina, karargâh fonksiyonu görürken yaklaşık dört ay boyunca Mustafa Kemal Paşa’yı ağırlayacaktır. Kentteki İngiliz işgal güçleri kumandanı Yüzbaşı Hugh McKinley Whittall’un karargâhı olan Direksiyon Binası İngiliz ve Fransız güçlerinin kentten ayrılmasıyla 11 Mart 1920’de boşaltılır. Mustafa Kemal Paşa da kente yakınlığı ve güvenlik nedeniyle İngilizlerin boşalttığı Direksiyon Binası’na geçerken Ankaralıların ikramı Çankaya’daki bağ meskenine ise Haziran 1921’de yerleşecektir.

MEŞHUR FOTOĞRAF ÇEKİLİYOR

Mustafa Kemal Paşa, 1921’in yazında Çankaya’daki bağ meskenine taşındıktan sonra biraz ilerisindeki konuta de yaveri Salih Bozok ailesiyle birlikte yerleşir. Bozok’un oğlu Cemil Beyefendi taşınmaya ait, “Ankara’ya geldiğimin sonraki yılı, yaz başlangıcında babam bir hafta içinde Çankaya’ya taşınacağımızı, ona nazaran hazırlanmamı söyledi. Zira Paşa’ya orada Bulgurluların köşkünü tutmuşlar, babama da Serattarzadelerden Kerim Efendi’nin konutu kiralanmıştı. Kararlaştırılan günde Paşa ile birlikte Çankaya’ya taşındık” 1 bilgisini verir. Bahsi edilen Kerim Efendi Ankara’nın yerli ve nüfuzlu ailelerinden bir kimsedir. Mustafa Kemal Paşa Çankaya’daki bağ konutuna taşındıktan sonra 250 metre yakınlıktaki Salih Bey’in bu kiralık konutunu sık sık ziyaret eder. Ziyaretlerin birinde de herkesin bildiği o meşhur pozu verecektir. Cemil Bozok ise bu meşhur fotoğrafın kıssasını şöyle anlatır:

“Serattarzadeler, Ankara’nın eşrafındandı. Bize kiralanan bu bağ meskeni epeyce büyüktü. Birinci katı kâgir, ikinci katı ise ince kırmızı tuğladan yapılmıştı. Bağlık alanı da epey genişti. Meskenin önünde bakımlı bir bahçesi, biraz ilerisinde yemişliği ve sebzeliği bulunuyordu. Binanın yanı başında da Ankara taşından yapılmış hoş ve durmadan akan, yalaklı bir de çeşmesi vardı. Bu çeşmenin önünde yüzünü yıkamış Paşa’nın ve yanı başında duran babamın bir fotoğrafı vardır. Foto zabiti Esat Beyefendi (Esat Nedim Tengizman, T.A.) tarafından çekilmiştir. O gün ben de oradaydım. Çeşmeden boşalan sular, tam karşıdaki üzüm asmasının örttüğü çardağın önünde bir havuza geliyordu.” 1

Bu meşhur fotoğrafın nerede çekildiği bugüne kadar tespit edilememişti. Ta ki Ankara kent tarihi üzerine araştırmalar yapan Burak Kaya’nın enteresan gördüğü bu çeşmeyi incelemesine kadar. Kaya, çeşmenin Salih Bozok’un meskeninin bahçesinde olduğu bilgisinden hareketle araştırmasını derinleştirir. Sonunda da çeşmenin Atatürk’ün fotoğraf çektirdiği yer olduğunu tespit eder. Çeşme, bugün Şehit Ersan Caddesi üzerindeki Basın Şehitleri Parkı’nda, İngiliz Büyükelçiliği’nin çabucak karşısında yer almaktadır.

1921’de Esat Nedim Tengizman’ın çektiği fotoğraf ile günümüzdeki hali karşılaştırıldığında hem desenlerden hem çeşmedeki besbelli izlerden hem de kurnasına bakıldığında iki yapının tıpkı olduğu anlaşılmaktadır. 1921’dekinin bilakis vakit içinde yalak kısmına kadar yer yüksekliği 35 santimetre kadar yükselmiştir. Ayrıyeten bugün çeşme çalışır durumda değildir.

EV İNGİLİZ BÜYÜKELÇİLİĞİ’NE SATILDI

Salih Bozok bir müddet sonra kiralık konuttan çıkarak kendisine bir konut satın alacaktır. Bunun ayrıntıları ise farklı bir araştırmada karşımıza çıkar. Türkiye Cumhuriyeti Ankara’nın başşehir oluşundan sonra diplomatik misyonu yeni başşehre çekebilmek için 8 Şubat 1925’te bir teşvik yasası çıkarır. Buna nazaran yabancı devletlere arsa hibesinde bulunulacak ve diplomatik misyonların Ankara’ya gelmesi sağlanacaktır. İngiltere de Büyükelçi Ronald Charles Lindsay’i Ankara’ya göndererek elçilik binasını inşa etmek için arsa incelemesi yapar. 23 Mart 1925’te Lindsay, Hacı Kerim Efendi’nin yerine talip olur. Ancak Türk hükümeti 28 Nisan 1925’te verdiği karşılıkta Hacı Kerim Efendi’nin yerinin yanındaki, Salih Bozok’un meskeninin bulunduğu arsayı teklif eder. Buradan anlaşılacağı üzere İngilizlerin istediği arsa Basın Şehit Parkı’ndaki çeşmenin de bulunduğu, bir periyot Salih Bozok’un kiracı olarak oturduğu yerdir. Musul görüşmelerinin arifesinde İngiliz hükümeti konut meşakkati çektiği için Salih Bey’in konutunu 200 lira karşılığında çabucak kiralar. Sonra da 20 bin Türk Lirası karşılığında içindeki eşyayla birlikte satın alır. Türk hükümeti de bugünkü İngiliz Büyükelçiliği’nin bulunduğu yaklaşık 28 bin metrekarelik arsayı hibe eder. 2 Cemil Bozok ise konutun satışına ait “Babam Çankaya’daki konutumuzu sefaret olmak üzere İngiliz hükümetine sattı. Muamelesi uzun sürmüştü. Satıştan alınan otuz bin lira o vakit çok güzel bir paraydı. Adeta bir servetti. Babam bunun üçte biri parayla İstanbul’da Maçka’da orta uzunluk sevecen bir mesken aldı, deniz de görüyordu. Ailece oraya göç ettik” bilgisini paylaşır.2

ÇEŞMENİN AKIBETİ NE OLACAK?

Yüz yılı aşkın bir müddet evvel yapılan bu çeşme Basın Şehitleri Parkı’nın içerisinde bakımsız, korunaksız ve bahtına terk edilmiş bir haldedir. Çankaya Köşkü’nün çabucak aşağısında kalan bu unutulmuş çeşmenin ulu liderin aziz anısını yaşatmak için hak ettiği biçimde korunmaya alınması yerinde bir karar olacaktır. Çankaya ilçe hudutları içerisinde bulunan bu yapıya Çankaya Belediyesi ya da Ankara Büyükşehir Belediyesi’nce gerekli ilginin gösterileceğine inanıyoruz.

1- Salih Bozok – Cemil S. Bozok, Daima Atatürk’ün Yanında, Çağdaş Yayınları, 1985.

2- Ufuk Fazilet, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Mecmuası, İngiltere’nin Yeni Başşehir Ankara’yı Kabullen(emeye)işi ve İngiliz Büyükelçilik Binasının İnşası, Cilt 6, Sayı 5, 2017.