Yörüngesi boyunca iddia edilebilir etaplardan geçen Dünya’nın uydusu Ay, karanlık gecelerin değişmez bir ögesi. Ama boyutu vakitle değişmiş olabilir. Beş gün evvel Planetary Science Journal bülteninde yayınlanan bir makalede, Ay’ın çekirdeği geride bıraktığımız birkaç yüz milyon yılda kademeli halde soğudukça, etrafının de 45 metreden fazla daraldığı keşfedildi.

Populer Science Türkçe’nin aktardığına nazaran NASA, Smithsonian Enstitüsü, Arizona Eyalet Üniversitesi ve Maryland Üniversitesinde çalışan bir araştırma grubu, devam eden bu küçülmenin Ay’ın Güney Kutbu etrafında birtakım yüzey değişimlerine yol açtığına dair bulgulara ulaşmış. Hatta NASA’nın mürettebatlı Artemis III uzay misyonunun iniş yapması planlanan bölgelerdeki yerlerde bile değişim var.

AY, BÜZÜLDÜKÇE KURU ÜZÜM ÜZERE GÖRÜNÜYOR

Ay’daki bu büzülme süreci, bir yaş üzümün kuru üzüm haline geldiği vakit buruşmasına benziyor. Büzüldükçe, Ay’da da kırışıklıklar ve buruşukluklar oluşuyor. Lakin bir üzümün kabuğu esnek iken, Ay kırılgan bir yüzeye sahip. Bu kırılganlık, kabuğun birbirine yanlışsız baskı yaptığı kısımlarda çatlakların oluşmasına sebebiyet veriyor.

Devam eden bu büzülmenin sebep olduğu fay oluşumu, genelde Ay sarsıntıları üzere sismik faaliyetler getiriyor. Ay’daki bu fay çizgilerinin yakınındaki bölgeler, tıpkı Dünya’daki fay çizgilerinin yakınında yaşayanların daha büyük zelzele tehlikesi altında olması üzere; insanların uyduda yapacağı keşiflere karşı tehdit oluşturabilir.

Yeni çalışmada araştırmacılar Ay’ın güney kutup bölgesindeki bir küme fayı, Apollo sismometrelerinin 50 yıldan uzun mühlet evvel kaydettiği güçlü bir Ay sarsıntısıyla ilişkilendirildi. Bilgisayar modelleri kullanarak, buradaki yüzey eğimlerinin istikrarını canlandırmış ve bilhassa kimi alanların, sismik faaliyet kaynaklı Ay heyelanlarına karşı yatkın olduğunu buldular.

Çalışmanın eş muharriri ve ABD Ulusal Hava ve Uzay Müzesinde çalışan kıdemli bilim insanı Thomas R. Watters, bir açıklamada şöyle aktarıyor:

“Yaptığımız modelleme, mevcut faylardaki kayma olayları ya da yeni itimli fayların oluşması sebebiyle güney kutup bölgesinde kuvvetli yer sallantısı meydana getirebilecek sığ Ay sarsıntılarının mümkün olduğunu akla getiriyor. Ay’da kurulacak kalıcı üslerin pozisyonu ve istikrarı planlanırken genç itimli yararların global dağılımı, etkin olma potansiyelleri ve devam eden global büzülmeden yeni itimli faylar oluşturma potansiyelleri göz önüne alınmalı.”

SAATLER SÜREN SALLANTI

Ay’daki sığ sarsıntılar, uydunun kabuğundan yalnızca 150 km kadar derinde gerçekleşiyor. Faylar sebebiyle meydana gelen bu zelzeleler, aygıtlara ve insan yapıtı yapılara ziyan verebilecek kadar güçlü olabilirler. Dünya’daki sarsıntılar genelde yalnızca birkaç saniye yahut en fazla birkaç dakika sürme eğilimi sergiliyor. Sığ Ay sarsıntıları ise saatler ve hatta bütün bir öğlenden sonra sürebilir. Araştırma grubu Apollo Pasif Sismik Ağı‘nın 1970’lerde Ay’da kaydettiği 5 büyüklüğündeki bir sarsıntısı, Ay Yörünge Müşahede Aracı’nın yakın vakit evvel keşfettiği bir küme fayla ilişkilendirmiş. Bu durum, kelam konusu sismik faaliyetin gelecekte Ay’da kurulacak rastgele bir yerleşimi harap edebileceği manasına geliyor.

Maryland Üniversitesinde çalışan ve makalenin eş müellifi olan yerbilimci Nicholas Schmerr, bir açıklamada şöyle söylüyor:

“Ay’ın yüzeyini kuru yapılı, topraklanmış çakıl ve toz biçiminde düşünebilirsiniz. Bu yüzeye milyarlarca yılda asteroit ve kuyruklu yıldızlar çarparken, sonuç olarak bu çarpışmalardan daima açısal kırıklar çıkmış. Bunun sonucunda, jeolojik etkene yine maruz kalan yüzey hususları mikron boyutundan iri kaya boyutuna kadar değişiklik gösterebiliyor. Ancak hepsi çok gevşek halde birleşmiş. Gevşek çökeltiler, sallanmayı ve heyelanları çok muhtemel hale getiriyor.”

İnsanların keşif serüveni için tehlike yaratabilecek daha fazla pozisyon belirlemeyi amaçlayan bilim insanları, Ay’daki bu sismik faaliyetin haritasını çıkarmaya devam edecek. NASA’nın Artemis vazifelerinde birinci mürettebatlı uçuşun Eylül 2025’te yapılması ve Ay’a mürettebatlı inişin ise Eylül 2026’da gerçekleştirilmesi planlanıyor. Gelecekteki bu vazifelerin sonuncu amaçlarından biri de Ay’da uzun periyotlu insan mevcudiyetinin sağlanması.

“Mürettebatlı Artemis vazifesinin fırlatma tarihine yaklaştıkça astronotlarımızın, aygıtlarımızın ve altyapımızın mümkün olduğu kadar inançta tutulması kıymet taşıyor” diyor Schmerr. “Bu çalışma, ister Ay’daki sismik faaliyete daha âlâ dayanabilen mühendislik yapıları olsun, ister insanları çok tehlikeli bölgelerden korumak; Ay’da bizi bekleyen şeylere karşı hazırlanmamıza yardımcı oluyor.”