İnsanlar üzere kimi hayvanların beyinleri hayli büyüktür. Kimilerininse başları büyüktür. Kısa bir müddet öğrendiğimiz üzere kimileri neredeyse büsbütün baştan bile oluşabilir. Fakat bir başı ya da beyni olmadan öğrenebilen bir hayvanın olduğunu duymak pek çok kişi için şaşırtan olabilir. Şaşırtan derecede süratli bir formda öğrenebildiğini kanıtlayan, beş kollu bir hudut demeti olan kırılgan yıldızla tanışın.

Chip’te yer alan detaylara nazaran klasik şartlanma, bir hayvanın farklı uyaranlar ortasında ilgiler kurduğu bir öğrenme tipidir. Bu durumu keşfeden kişi, köpekler üzerinde yaptığı çok sayıda deney ile tanınan Rus-Sovyet bilim insanı Ivan Pavlov’du. Pavlov, köpekleri beslemeden çabucak evvel zili çalarak, onların zil sesini yemeğin yaklaşmakta olan gelişiyle ilişkilendirmelerini sağladı. Bunun birkaç sefer tekrarlanmasından sonra köpekler, daha sonra yiyecek verilsin yahut verilmesin zil sesini duyar duymaz salya akıtmaya başlıyordu.

İNSANLAR VE KOŞULLANMA

Eğer insanların bu cins koşullandırmalardan etkilenmediğini düşünüyorsanız, ne yazık ki yanılıyorsunuz. 20. yüzyılın başlarında yapılan etik açıdan sorgulanabilir kimi deneyler, insanların da mutlaka klasik bir biçimde koşullandırılabileceğini gösterdi. Daha çağdaş örnekler vermek gerekirse, yakınlarda birinin akıllı telefonunun titremesini yahut bildiri sesini duymanız, bu sesi yeni bir bildiriyle ilişkilendirmeyi öğrendiniz için bilinçsiz bir halde kendi telefonunuza uzanmanız için kâfi olabilir.

Yani köpekler ve beşerler bu mevzuda tıpkı kuralları takip ediyor. Bu araştırmanın gerisindeki takım, öbür organizmaların da tıpkı kuralları takip edip etmediğini görmek için denizyıldızı, deniz kestanesi ve denizhıyarlarını içeren derisi dikenlilerin bu süreç yoluyla öğrenip öğrenemeyeceğini incelemeye karar verdi. Denizyıldızları üzerinde yapılan birkaç çalışma mevcuttu, fakat bu hayvan ailesinin geri kalanı için gizem devam ediyordu.

On altı siyah kırılgan yıldız (Ophiocoma echinata), 10 ay boyunca davranışlarını kaydetmek için kameralı farklı tanklara yerleştirildi. Bunların yarısı, en sevdikleri yiyecek olan karidesle beslendikleri sırada ışıkların 30 dakika müddetle kısıldığı bir eğitim kademesinden geçti. Öteki yarısı da birebir ölçüde karides aldı ve ışıkları da birebir mühlet boyunca kapatıldı, lakin buradaki en değerli fark, bu iki olayın tıpkı anda gerçekleşmemesiydi.

En düzgün vakitlerde dahi ışık altında olmayı pek sevmeyen kırılgan yıldızlar, günlerinin büyük bir kısmını tanklarındaki filtrelerin gerisinde saklanarak geçiriyorlardı. Fakat çok geçmeden eğitilen ve eğitilmeyen kümeler ortasında bir fark ortaya çıkmaya başladı. Eğitilen kırılgan yıldızlar, ışıklar karartılır karartılmaz, karideslerin çabucak geleceğini kestirim ederek saklandıkları yerlerden sürünerek çıkmaya başladılar. Öteki bir deyişle karanlığı yiyecekle ilişkilendirmeyi öğrenmişlerdi.

VERİLEN ORTA HİÇBİR ŞEYİ DEĞİŞTİRMEDİ

Araştırmacılar için en heyecan verici olan kısım, hayvanların yeni öğrendikleri davranışları, eğitime 13 günlük bir orta verdikten sonra bile ışıkların yiyecek verilmeden tekrar tekrar kısılmasından sonra bile devam etmesiydi.

Başyazar Julia Notar yaptığı açıklamada, “Kırılgan yıldızların öğrenebildiğini bilmek, onların okyanus tabanını temizleyen küçük Roombalar üzere yalnızca robot çöpçüler olmadığı manasına geliyor” dedi ve devam etti: “Potansiyel olarak yırtıcı hayvanları bekleyip onlardan kaçınabiliyorlar yahut yiyecekleri varsayım edebiliyorlar zira etrafları hakkında bilgi ediniyorlar.”

Ancak bu noktada, başları ve beyinleri olmadığı için bu türlü bir muvaffakiyete nasıl ulaşabildikleri sorusu akıllara geliyor. Notar, “İnsanlar bana daima ‘bunu nasıl yapıyorlar?’ diye soruyor” diyor ve ekliyor: “Henüz bilmiyoruz. Lakin birkaç yıl içinde daha fazla karşılık almayı umuyorum.”

Bu canlılar hakkında bildiğimiz şey ise, merkezi bir süreç merkezi olmadığından ötürü hudut sisteminin bizimkinden çok farklı çalıştığı. Bu hayvanların hudut kordonları her bir kolu boyunca uzanıyor ve ağzının yakınında bir halka oluşturacak halde birleşiyor, fakat kararları verecek tek bir odak noktası, yani bir beyinleri bulunmuyor.

Notar, “Sinir kordonlarının her biri bağımsız olarak hareket edebilir. Güya bir işveren yerine bir komite var” diyor.

Çalışma Behavioral Ecology and Sociobiology mecmuasında yayınlandı.