Oscar’a aday direktör Kaouther Ben Hania’nın Four Daughters (Dört Kız Kardeş) isimli belgesel sineması, Tunuslu Rahma ve Ghofrane Chikhaoui isimli kız kardeşlerin 15-16 yaşlarındayken IŞİD’e katılma öykülerini mevzu ediyor.

Belgeselin direktörü Ben Hania, izleyiciye Kırmızı Başlıklı Kız masalına bir gönderme yaparak genç kızların yazgısının “kurt tarafından yutulmak” olduğunu söylüyor.

Tunuslu sinemacı Ben Hania, Fransızca özgün ismi Les Filles d’Olfa (Olfa’nın Kızları) olan sinemasıyla bu sefer belgesel kategorisinde ikinci sefer Oscar adaylığı kazandı.

Ben Hania, birinci adaylığını 2021’de Schengen vizesi karşılığında kendini sanat için satan Suriyeli bir mülteciyi bahis alan “The Man Who Sold His Skin” (Derisini Satan Adam) sinemasıyla milletlerarası sinema kategorisinde elde etmişti.

Dört Kız Kardeş’te Ghofrane ve Rahma Chikhaoui, küçük kız kardeşleri Eya ve Tayssir ile anneleri Olfa’nın öyküsü anlatılıyor. Sinemanın merkezinde ise iki büyük ablanın IŞİD’e katılmasına yol açan olaylar yer alıyor. Sinema, Tunus’un kendi tarihiyle iç içe geçmiş, nesiller uzunluğu süren kadınlık travmasının etkileyici ancak rahatsız edici tarihini gözler önüne seriyor.

BBC Culture’a konuşan Ben Hania, başlangıçta genç bir bayanı IŞİD üzere bir örgüte katılmaya neyin motive edebileceği sorusunun ilgisini çektiğini söylüyor.

“Erkeklerin bunu yapmasına alışkınız ve bayanların da teröre katılması hayli yeni bir şey. Sanırım genç bayanların neden buna ilgi duyduğunu anlamak istedim” diye konuşan Ben Hania şöyle devam ediyor:

“Çok absürt bulduğum fikirlerden biri Ghofrane ve Rahma’nın özgürlük arayışında olduklarıydı. Annelerinin baskısından kurtulmak istiyorlardı. Annelerine ve babalarına değerli olduklarını kanıtlamak istiyorlardı. Hasebiyle, özgürlük ve öbür bir anlayışa duyulan isteğin sizi oraya götürebileceğini anlamak benim için akıllara sakinlik veren bir şeydi.”

Chikhaoui kardeşler üzere, örgütün hareketlerinin en ağır olduğu periyotta IŞİD’e katılmak için kaçan genç kızlara ilişkin pek çok manzara var. İngiltere’nin başşehri Londra’daki King’s College Üniversitesi’nin 2018 tarihli bir raporunda, 2013-2018 yılları ortasında 4 bin 761 yabancı asıllı bayanın Irak ve Suriye’deki IŞİD faaliyetleriyle irtibatlı olduğu kestirim ediliyor.

Ben Hania üzere medya da “kadın terörist” fikrine ilgi duyuyor ve bu cins örgütlere katılan genç kızlar, erkek akranları üzere sert bir halde yargılanabiliyor. IŞİD’e 15 yaşında katılan Şamima Begüm isimli Londralı bir gencin İngiliz vatandaşlığı kısa müddet evvel elinden alınmıştı.

“Manşetleri görüyorsunuz,” diyor Ben Hania. “Ama manşetlerin ardında ne var? Bunun için vakte gereksiniminiz var ve işte bu yüzden sinema var.”

Trajik bir istismar döngüsü

Ben Hania sinemanın bir yarı belgesel drama (docudrama) olmadığını ya da Oppenheimer ve The Act of Killing üzere belgeselleri anımsatmadığını vurguluyor.

“Oyuncularınız olmasına karşın, sinemada oyunculuk rolleri çok küçük. Oyuncular bir kişi olarak hareket ediyor, niyetlerini ve sorularını Olfa ve iki kızıyla paylaşıyorlar. Tahminen de buna bir meta belgesel diyebiliriz zira oyuncular ve gerçek karakterler hakkında bir sinema çekmek üzerine yapılmış bir sinema.”

“Fly-on-the-wall tekniğiyle (genellikle bir durumu yahut olayı gözlemlemek için kullanılan fark edilmeyen bir gözlemci, dikizci tekniği) bir belgesel çekerek başladım. Lakin daha sonra bunun farklı olmadığını fark ettim, bu kıssayı derinlemesine incelemek için daha fazlasına gereksinimim vardı.

“Bu yüzden daha ileri gitmek ve bu öyküyü daha yeterli, daha derin bir biçimde anlatmak için kurgudan, bilhassa de sinemadan araçlar kullandım.

“Olfa’ya ve en küçük iki kızına, yani gerçek karakterlere oyuncular getirdim. Böylelikle anılarını ve neler olduğunu hatırlamaları için oyuncuları yönlendirebildiler. Gördüğünüz üzere bu, oyuncu ve gerçek karakter ortasında bir diyalog. Bu, anneden kıza transferin, şiddetin transferinin ve annenin beddualarının kıssası.”

Filmde, Olfa Hamrouni genç bir bayan olarak istismara maruz kaldığını ve ergenlik çağındayken kendi annesini ve kız kardeşlerini cinsel şiddetten müdafaaya çalıştığını ve kendisi de şiddet uyguladığını hatırlıyor.

Kızlarının babasıyla evlendiğinde, kendi kız kardeşinin damattan Olfa’ya kaba davranmasını ve evliliğin bir an evvel bitmesini istediğini anımsıyor. Lakin Olfa damada yumruk atmış ve o kanı, cinsel alakanın gerçekleştiğini gösterdiği çarşafları lekelemek için kullanmış.

Daha sonra, kızlarını tek başına yetiştiren Olfa, sinemada “sürtük” olarak isimlendirilen insanlara dönüşecekleri kaygısıyla kızlarına şiddet uyguluyor. Olfa, Ghofrane’ın saçlarını boyayıp bacaklarını tıraş ettiğinde onu dövdüğünü belirtiyor. Sinemanın sonunda Olfa, Kaouther Ben Hania’ya “bebeklerinden korktuğu için onları yiyen kedi” üzere olduğunu söylüyor:

“Onlar için çok korkuyordum, onları koruyamıyordum. Onları yemedim lakin kaybettim”.

Ben Hania, “Olfa sinemadaki bu jenerasyon döngüsünü ‘lanet’ diye nitelendiriyor” diyor ve devam ediyor:

“Yani kendisi çocukken ve gençken ne yaşadıysa birebirini kızlarına da yaşatmış. Sinema boyunca kendisine neler olduğunu ve bu travma mirasının kızlarını da nasıl etkilediğini anladı. Fakat kusursuz olan şu ki, bir noktada oyuncular da ona ‘Hepimiz bunu yapıyoruz. Annelerimizden miras aldığımız şeyi kızlarımıza aktarıyoruz ve sonunda buna ‘dur’ diyen jenerasyonla karşılaşıyoruz. Artık bunu istemiyoruz.’

“En büyük kızları da çok şiddetli bir reaksiyon gösterdi ve bu döngüye ‘Hayır’ dedi. Tahminen de en küçük iki kız kurtulacak. Bu sinemadaki umut onlar.”

‘Kızlar canavarlarla yan yanaydı’

Belki de Ghofrane ve Rahma’yı evvel başörtüsü, sonra da peçe takmaya iten şey (filme nazaran 2011 Tunus İhtilali’nden evvel kamusal alanda nadiren kullanılıyordu) annelerinin güvenliğini sağlamaktı.

Ben Hania ise, kızlar radikalleştikçe bunun anneleri üzerinde otorite kurmalarının bir yolu olduğunu savunuyor.

“Bence radikalleşmenin onlara sunduğu şey, anneleriyle ortalarındaki güç dinamiğini bilakis çevirebilmeleriydi. Annelerine, onlara cinsellikleri hakkında ders veren insanlara ders verebilir hale geldiler” diyor.

“Bence bu öyküde paradoksal olan şey, ataerkilliğin Majd Mastoura’nın oynadığı erkeklerde olmayıp, Olfa üzere birinin ataerkilliğin koruyucusu olması. Kızları üzerinde baskı kuran oydu. Ve onlar da hoş kızlar oldukları için, sinemada söylendiği üzere, makus olacakları ya da ‘sürtük’ olacakları savını tersine çevirmek zorundaydılar. Bayan olduğunuz için daima suçlandığınızda, kendinizi savunmanın bir yolunu bulmak zorundasınız.”

Ben Hania, Ghofrane ve Rahma’nın da radikalleşmeleri için uygun bir periyotta ergenlik çağında olduklarını kabul ediyor. 2011’de Tunus İhtilali’nin yarattığı istikrarsızlık ve IŞİD’in yükselişinin akabinde pek çok Tunuslu Libya, Irak ya da Suriye’de örgüte katılma fikrinin cazibesine kapıldı. 2015 yılına kadar 6 bin kadar Tunuslunun IŞİD’e katıldığı iddia ediliyor.

Yönetmen, “İtalyan filozof Antonio Gramsci’nin ‘Eski dünya ölüyor, yeni dünya doğmak için gayret ediyor; artık canavarların zamanı’ kelamını düşünüyorum” diyor.

“Gramsci, iki dünya ortasındaki Avrupa’dan bahsediyordu ancak bu Arap Baharı ve IŞİD’in yükselişi için de söylenebilir. Alacakaranlıkta canavarlarınız var. İhtilal, Arap Baharı, bölgedeki diktatörlükleri sarstı ancak birebir vakitte bu ihtilalin meyvesi olan yeni dünya, özgürlük ve demokrasi, şimdi orada değildi. Hasebiyle, yeni dünya tüm bu canavarlar orada oynarken gelmekte gecikti. Olfa’nın kızları burada canavarlarla yan yanaydı.”

2015 yılında IŞİD’de katıldıklarında, Ghofrane ve Rahma Chikhaoui’nin isimleri de Tunus’ta manşetlere taşındı; Olfa da Tunus televizyonuna çıkarak yetkilileri kızlarının radikalleştiği konusunda uyardığını söyledi (hatta kaçmasını önlemek için Rahma’yı kilitlemelerini istemişti).

İki kız daha sonra Libya’da yakalandı. 2023 yılında 16 yıl mahpus cezasına çarptırıldılar. Ghofrane’nin sekiz yaşındaki kızı Fatma annesiyle birlikte Libya’daki bir hapishanede büyüyor.

Ben Hania, sinemasının gösterime girmesinden yaklaşık altı ay sonra Tunus’taki sinemalarda hala oynatıldığını söyledi.

Ancak kız kardeşlerin Tunus’a gelip yargılanmalarına ya da Fatma’nın mahpustan çıkmasına müsaade verilmesi istikametindeki planlar şu ana kadar başarılı olamadı.

Belgeselin ortaya koyduğu aile travmasının tarihini özetleyen Four Daughters’ın tahminen de en dokunaklı sahnesi, Eya Chikhaoui’ye ablalarını tekrar görebilseydi onlara ne söyleyeceğinin sorulduğu an oldu.

Eya, “Sizi yok eden bu ailenin beni yok etmesine müsaade vermeyeceğim” diyor.

Four Daughters, Türkiye’de Öbür Sinema kapsamında vizyona girdi. Oscar Mükafatları ise 10 Mart 2024’te sahiplerini bulacak.

• IŞİD’e katılmak için Suriye’ye giden Şamima Begüm, İngiliz vatandaşlığını geri almak için açtığı davayı kaybetti
• Nuri Bilge Ceylan’ın yeni sineması Kuru Otlar Üstüne, 76. Cannes Sinema Şenliği’nde Altın Palmiye için yarışacak
• Oscar Mükafatları: Oppenheimer En Âlâ Sinema ve En Uygun Direktör dahil 13 kısımda aday gösterildi