Uluslararası toplum gelecekteki salgınlarla çaba etmek ve en fakirlerin adil bir formda tedaviye erişimini sağlamak için birlikte nasıl daha âlâ çalışabilir?

Birleşmiş Milletler’in (BM) sıhhat kuruluşu Dünya Sıhhat Örgütü’nün (WHO) 194 üyesi, muhtemel salgınlara hazırlanmak için yeni bir mutabakat üzerinde müzakere yürütüyor.

WHO Lideri Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus, Covid-19 salgını sırasında “aşı ayrımcılığının” yaşandığını söyledi.

Gelişmekte olan ülkeler, varlıklı ülkeler tarafından satın alınan hayati değerdeki aşılara erişmede zorlanırken, dünya genelinde yaklaşık yedi milyon insan hayatını kaybetti.

PANDEMİ MUAHEDESİ NEDİR?

Bu, yasal olarak bağlayıcı bir mutabakat olacak, fakat içeriği üzerinde şimdi uzlaşma sağlanmış değil.

WHO, muahedenin görüşülmesi ve taslağının hazırlanması için hükümetler ortası bir müzakere organı (INB) kurdu.

Coğrafi olarak istikrar getirmek maksadıyla görüşmelere Brezilya, Mısır, Japonya, Hollanda, Güney Afrika ve Tayland’dan altı temsilci liderlik ediyor.

Anlaşmayı sıhhat bakanlarının katıldığı Dünya Sıhhat Meclisi’ne sunmak için temsilcilere 27 Mayıs 2024’e kadar mühlet tanınıyor.

WHO’nun halihazırda, halk sıhhati olaylarının memleketler arası boyuta taşınması durumunda, ülkelerin yükümlülüklerini belirleyen ve Milletlerarası Sıhhat Tüzüğü (2005) olarak bilinen bağlayıcı kuralları var.

Buna nazaran, acil sıhhat durumu ile ticaret ve seyahat önlemleri konusunda ülkelerin WHO’ya derhal bilgi vermesi gerekiyor.

Yönetmelikler 2002-2003 Sars salgını sonrasında kabul edildi ve Ebola üzere bölgesel salgınlar için hâlâ fonksiyonel bulunuyor lakin global bir salgın için yetersiz görülüyor.

Küresel salgın muahedesi müzakere edilirken bu yönetmelikler de revize ediliyor.

Getty Images Güney Afrika’da aşı talebiyle düzenlenen protesto (25 Haziran 2021)

ÜÇ ANA UYUŞMAZLIK KONUSU

Taslak mutabakatla; teşhis, aşı, şahsî hami ekipman ve ilaca adil ve eşit erişim sunulmasının amaçlandığı belirtiliyor.

INB’de Güneydoğu Asya ülkelerini temsil eden Taylandlı Dr. Viroj Tangcharoensathien, “Son salgın sırasında Afrika, aşılara erişebilen son bölgeydi ve Global Kuzey ülkelerinin insafına kalmıştı” diyor.

‘Küresel Kuzey’ ve ‘Küresel Güney’ ülkelerinin üç temel mevzuda ayrıştığını söylüyor:

1.      Fikri mülkiyet ve aşı ve ilaç üretimi için gereken bilginin paylaşımı

2.      Gelişmekte olan ülkelerin pandemilere hazırlanmaları ve müdahale etmeleri için gereken finansman

3.      Genetik kaynaklara erişim ve bunların kullanımıyla ilgili yararların paylaşılması

Getty Images

İLAÇ PATENTLERİ

Sivil toplum kuruluşu Oxfam’ın Avrupa Birliği sıhhat siyaseti danışmanı Piotr Kolczynski, görüşmelerin “çıkmazda olduğunu” söylüyor.

“AB ve ABD’nin katı tavrı nedeniyle ilerlenemiyor” diyor.

AB ve ABD dünyanın en büyük ilaç üreticilerinden kimilerine konut sahipliği yapıyor.

Kolczynski BBC’ye yaptığı açıklamada şunları söyledi:

“Fikri mülkiyetin ilaç sanayisindeki inovasyonun temel taşı olduğunu söylüyorlar lakin ülke içinde patent mahzurlarını aşmak için kararlı adımlar atmakta tereddüt etmiyorlar.”

Bu ortada AB şu anda eczacılık ve patent mevzuatında büyük bir revizyon yapıyor.

Kolczynski, AB’nin yürütme kolu olan Avrupa Komitesi’nin, gelecekteki mümkün bir salgında, 27 üyeli blokta eczacılık patentini geçersiz kılabilecek zarurî bir lisanslama sistemi önerdiğini de söyledi.

100’den fazla kümeden oluşan global bir ağ olan Halkın Aşı İttifakı’nı da temsil eden Kolczynski, “Fikri mülkiyet haklarının bir mahzur olabileceğinin farkındalar, fakat Global Güney’in bunun üstesinden gelmesine yönelik önlemlere karşı çıkıyorlar” diyor.

“Bu, varlıklı ülkelerin uyguladığı bir ikili standart ve ikiyüzlü davranıyorlar.”

27 üye ülke ismine muahedeyi müzakere eden AB’nin yürütme kolu Avrupa Komitesi, taslak metnin birtakım alanlarda güzelleşme göstermesine karşın hâlâ “önemli endişeleri” olduğunu söylüyor.

Avrupa Komitesi sözcüsü yaptığı açıklamada, “Afrika için Afrika’daki bölgesel ve mahallî aşı üretim merkezlerine yönelik argümanlı teşebbüsümüzle kararlılığımızı gösterdik, Güney Amerika ve Asya’ya da uğraşlarımızı genişlettik” dedi.

Sözcü, Dünya Bankası Pandemi Fonu’na en fazla bağış yapanların AB ve AB üyesi devletlerin olduğunu kaydetti.

Müzakerelerde yer alan üst seviye bir kaynak ise, ilerlemedeki sorunun ‘Küresel Kuzey’ ile ‘Küresel Güney’ ortasındaki ayrışmadan kaynaklanmadığını söylüyor, Çin ve Hindistan’ın tavırlarına dikkat çekiyor.

“Çin üzere rakip ülkeler de birebirini yaparsa, katılmaya istekli birçok Batılı şirket var” diyor.

Çin ve Hindistan, görüşmelerde ‘Eşitlik Grubu’ ismi verilen 29 üyeli kümenin üyeleri. Öteki üyeler Brezilya, Mısır, Tayland ve Endonezya.

Bu ülkeler gelişmekte olan ülkelerin gereksinimlerine öncelik verilmesi gerektiğini söylerken, Hindistan da gelişmiş ülkelerin rolünün net bir biçimde tabir edilmesi davetinde bulundu.

Getty Images

PATOJEN DATALARINI PAYLAŞMA

Mevcut kurallara nazaran ülkelerin WHO’yu uyarması ve bir salgın durumunda hastalık mikrobuyla ilgili bilgileri paylaşması gerekiyor.

Dr. Tangcharoensathien, patojen datalarının ve bir hastalığın genetik dizisinin, onunla uğraş edecek test kitleri ve aşı yapmak için hayati ehemmiyet taşıdığını söylüyor.

Bunların, “bundan kâr elde eden ilaç endüstrisine” “ücretsiz” verildiğini de belirtiyor.

BM Biyolojik Çeşitlilik Mukavelesi (1992) ve erişim ve yarar paylaşımına ait Nagoya Protokolü (2012), sıhhatle ilgili acil durumlarda bile ulusların genetik kaynaklar üzerindeki egemenliğini tanıyor ve yasal olarak paylaşım mecburiliği getirmiyor.

Dr. Tangcharoensathien BBC’ye, Nagoya Protokolü’ne nazaran bir ülkenin kendi kaynağı olarak görülmesine karşın, ilaç sanayisinin genetik dizime fiyatsız olarak erişebildiğini söyledi.

Ancak ilaç sanayisinin ana lobi kümesi olan Milletlerarası İlaç Üreticileri ve Dernekleri Federasyonu (IFPMA) bu formda irtibat kurulmasını reddediyor.

SARS-CoV-2 patojen datalarının anında paylaşılmasının, Covid’e karşı 236 gün üzere rekor bir süratte aşı geliştirilmesinde ana etken olduğunu belirtiliyor.

Getty Images Güney Kore’de sıhhat çalışanları bir Covid hastasını hastaneye götürüyor (9 Mart 2020)

İLAÇ ÜRETİCİLERİ GELECEKTEKİ MÜMKÜN PANDEMİLERE HAZIRLANIYOR

Dr Tangcharoensathien, varlıklı ülkelerin her yıl mali katkıda bulunması ve düşük gelirli ülkelere salgın durumunda gereksinim tedariği yapması gerektiğini söylüyor.

Şu anda ilaç üreticileri, Pandemi Grip Hazırlığı (PIP) çerçevesi kapsamında WHO’ya yıllık 28 milyon dolar katkı sağlıyor.

Para, pandemi sırasında kapasite geliştirme ve müdahale için ayrılıyor.

WHO şu an, acil gereksinim durumunda gelişmekte olan ülkelere global aşı üretiminin yaklaşık %10’unu gönderebiliyor.

Aynı mekanizmayı gelecekteki salgınlara da uygulamak istiyor.

Mevcut taslak, adil dağıtımın sağlanması için WHO’nun teşhis, aşı, şahsî gözetici ekipman ve tedaviyle ilgili pandemi eserlerinin %20’sine erişimini öneriyor.

Dr. Tangcharoensathien, “Dünya Sıhhat Örgütü’nün bunları düşük gelirli ülkelere verebilmesi için %10’unun bağışlanmasını ve %10’unun da uygun fiyata satılmasını teklif ediyoruz” diyor.

“Böylece varlıklı ya da yoksul, tüm ülkeler birebir aşıya tıpkı anda ulaşabilecek.”

Ancak görüşmelere katılan üst seviye kaynak, varlıklı ülkelerin bir salgının ortasında aşıları göndermeyi kabul etmesinin pek mümkün olmadığını söylüyor.

“AB, ABD ve İngiltere, siyasetçilerinin yüzde 10, yüzde 15 yahut öteki rastgele bir yüzdeden vazgeçmeye istekli olmadıklarını düşünüyor” diyor.

ANLAŞMA TAMAMLANACAK MI?

Sağlık hizmetlerinin esasen hudutlu olduğu gelişmekte olan ülkeler için bir pandemi mutabakatı büyük ehemmiyet taşıyor.

Aggrey Aluso, gelişmekte olan ülkelerin bulaşıcı salgınlara daha yeterli hazırlanmaları için kampanya yürüten 350 birey ve sivil toplum kümesinden oluşan Pandemi Aksiyon Ağı’nın Afrika yöneticisi.

“Dünyanın birtakım bölgelerinin, kendilerini salgınlara karşı koruyacak neredeyse hiçbir şeyleri yok” diyor.

Görüşmelerde yer alan üst seviye kaynak, rastgele bir muahedenin hiç muahede olmamasından daha düzgün olduğunu söylüyor.

“‘Birinci günden her şeyin eksiksiz olması gerekmiyor ancak en azından başlayalım’ diyorlar.”

“Sanırım herkes Mayıs ayında başlamamız gerektiğine ikna oldu. Kusursuz olmayabilir fakat daha sonra bunu geliştirebiliriz.”