Birleşik Krallık’ta yetkililer, Casgevy ismi verilen CRISPR tedavisinin iki kalıtsal kan hastalığının tedavisinde kullanılmasına müsaade verdi.

Independent Türkçe’nin aktardığı haberde 16 Kasım’da Birleşik Krallık İlaç ve Sıhhat Eserleri Düzenleme Kurumu (MHRA) tarafından verilen müsaade, orak hücreli anemi ve kan nakline bağımlı akdeniz anemisi tedavisinde kullanılacağı belirtiliyor. Genetik bir hastalık olan orak hücreli anemi, kırmızı kan hücrelerinin (eritrosit) olağandışı bir biçimde hilal (orak) biçimini alarak küçük kan damarlarını tıkanması sonucu komplikasyonlara neden oluyor.

Beta talasemi diye de bilinen akdeniz anemisiyse kana kırmızılığını veren hemoglobin unsurunun beta-globin zincirlerinin sentezinde genetik eksiklik sonucu ortaya çıkan kalıtsal bir durum. Durumu önemli olan hastalarda daima kan nakline gereksinim duyuluyor.

CRISPR NEDİR?

Tam ismiyle CRISPR-Cas9 sistemi, araştırmacıların genomun çeşitli kısımlarına ekleme, çıkarma ya da DNA dizilimininde değişim yapmalarına imkan tanıyor.

Halihazırda en kolay ve çok taraflı genetik manipülasyon formülü olduğu için bilim topluluğunda büyük ilgi görüyor.

2012’de Jennifer Doudna öncülüğündeki bir takım, canlının DNA’sını kesebilecek, izole edebilecek ve düzenleyebilecek bir uygulama geliştirdi.

Bu uygulama, Cas9 ismi verilen bir enzimi kullanarak genleri DNA’dan kesiyordu. Geliştirilen “moleküler makaslar”, bir RNA molekülü sayesinde DNA’yı amaç alabiliyor.

Bu yüzden kesilmesi hedeflenen DNA bölgesine denk gelen RNA molekülü Cas9 proteiniyle birleştirildi ve sonuçta CRISPR teknolojisi ortaya çıktı. Öteki bir deyişle DNA’nın istenen bölgesinden kesim yapabilmeyi sağlayan bu teknoloji iki kıymetli molekülden oluşuyor:

Cas9 enzimi: Genomun makul yerlerinden iki DNA iplikçiğini kesebilen “moleküler bir makas”. Bu enzim, DNA modüllerinin eklenip çıkarılmasına imkan tanıyor.

Rehber RNA: Daha uzun bir RNA iskeletinin içindeki, evvelden tasarlanmış küçük (yaklaşık 20 bazlık) bir RNA diziliminden oluşuyor. Bu dizilimin rehberliği sayesinde Cas9 enzimi gerçek yerleri kesebiliyor. Çünkü RNA, DNA’da taşınan genetik bilginin proteine çevrilmesi (translasyon) sürecinde çok kıymetli bir rol oynuyor.

Teknoloji, bakterilerin ve arke ismi verilen başka kolay organizmaların virüslere karşı kullandığı doğal bir savunma sisteminden uyarlanıyor.

CASGEVY NASIL ÇALIŞIYOR?

Casgevy tedavisi, BCL11A isimli bir geni gaye alıyor. Bu gen, olağanda doğumdan kısa bir müddet sonra hemoglobinin fetüs versiyonundan yetişkin versiyona geçişini düzenleyen bir proteini kodluyor. Fakat bahsi geçen hastalıklardan mustarip bireylerde yetişkin hemoglobini bozuk.

Casgevy’nin hedefi BCL11A’yı devre dışı bırakmak ve böylelikle yetişkin versiyonu işe yaramadığı için bedenin fetüs hemoglobinini üretmeye devam etmesini sağlamak.

Bunun için hastanın kemik iliğinden kan yapan kök hücreler alınıyor ve izole edilen BCL11A geni laboratuvarda Casgevy kullanılarak düzenleniyor.

İşlevsel hemoglobine sahip yeni, düzenlenmiş hücreler daha sonra hastanın bedenine geri veriliyor. Öteki yandan bu süreçten evvel hastanın, hâlâ kemik iliğinde var olan düzenlenmemiş hücrelerin yok edilmesi için busulfan diye bilinen bir kemoterapi ilacı alması gerekiyor.

Bu yeni hücrelere ahenk sağlama süreci uzun. MHRA’nın açıklamasında şu tabirler yer alıyor:

Yeni hücreler kemik iliğinde yerleşip hemoglobinin stabil formuyla kırmızı kan hücreleri üretmeye başlayana kadar hastaların en az bir ayını bir hastane tesisinde geçirmesi gerekebilir.

GÜVENLİ Mİ?

Son klinik çalışmalarda Casgevy, hastalarının birçoklarında hemoglobin üretimini yine sağladı ve semptomlarını hafifletti.

Orak hücreli anemiden mustarip 29 hastanın 28’i, Casgevy’yle tedavi edildikten sonra en az bir yıl boyunca rastgele bir şiddetli ağrı krizi yaşamadı.

Benzer halde, beta-talasemili 42 hastadan 39’unun tedavi sonrası birebir devirde kırmızı kan hücresi nakline gereksinimi olmadı. Geriye kalan üç hastanın kan nakline muhtaçlık duyma mümkünlüğü da yüzde 70’ten daha azdı.

Ateş ve yorgunluk üzere birtakım süreksiz yan tesirler olsa da Casgevy’nin son kademedeki iki klinik deneyinin hiçbirinde önemli bir güvenlik telaşı bildirilmedi.

Denemelerin her ikisi de devam ediyor ve Casgevy’nin uzun müddetli güvenliği, düzenleyici kurumlarla birlikte ilacı üreten Vertex Pharmaceuticals ve CRISPR Therapeutics firmaları tarafından izleniyor. Fakat genel olarak CRISPR tabanlı tedavilerin güvenliği tarafında hala birtakım kaygılar mevcut. Bu kaygılar, Cas9’un genomun değiştirilmesi amaçlanmayan başka kısımlarına tesir etmesi ve istenmeyen yan tesirlere neden olması ihtimali üzerinde ağırlaşıyor.

Londra’daki Imperial College Moleküler ve Hücresel Biyofizik Kısmı Lideri David Rueda, “CRISPR’ın, tedavi edilen hücrelerde bilinmeyen sonuçlar doğuran genetik değişikliklere yol açabileceği biliniyor” dedi:

Bir sonuca varmadan evvel bu hücrelerin tüm genom dizileme bilgilerini görmek çok kıymetli.

Kasım ortası prestijiyle Casgevy’yi sırf Birleşik Krallık onayladı. MHRA, 12 yaşın üzerindeki bireylerde tedavinin uygulanabileceğini bildiriyor. Lakin Vertex’e nazaran tedavi halihazırda Avrupa İlaç Ajansı, Suudi Besin ve İlaç Kurumu ve ABD Besin ve İlaç Yönetimi (FDA) tarafından inceleniyor.

STAT News’ün haberine nazaran, FDA’nın Casgevy’yi 8 Aralık’ta yahut daha evvel onaylaması bekleniyor.

HASTALARIN KULLANIMINA NE VAKİT SUNULACAK?

Casgevy’nin ne vakit satışa sunulacağı aşikâr değil fakat erişimi büyük oranda maliyetine bağlı olacak.

Nitekim gen tedavileri milyonlarca dolara mal olabilir ve o denli görünüyor ki Casgevy de bir istisna olmayacak. Bu da gereksinimi olan birçok insan için onu erişilemez hale getirebilir. Oxford Üniversitesi’nden anatomi profesörü Kay Davies, Birleşik Krallık Bilim Medya Merkezi’ne şöyle konuştu:

Bu tedaviler çok değerli olacak, hasebiyle bunları global çapta daha erişilebilir hale getirmenin bir yolunu bulmak çok değerli.

Bir şirket sözcüsü Nature’a yaptığı açıklamada, Vertex’in Casgevy için şimdi fiyat belirlemediğini ancak “uygun hastalara mümkün olan en kısa müddette erişim sağlamak için sıhhat yetkilileriyle birlikte çalıştığını” söyledi.

BAŞKA HASTALIKLARI TEDAVİ EDEBİLİR Mİ?

CRISPR-Cas9, genetik bileşene sahip çok sayıda tıbbi rahatsızlığın tedavisinde kullanılabilir. Bunlar ortasında kanser, hepatit B, yüksek kolesterol ve hatta kalp hastalıkları da yer alıyor. Örneğin, ABD merkezli biyoteknoloji firması Verve Therapeutics yetkilileri, insan genomunu düzenleyerek kalp krizlerin önüne geçmeyi hedeflediklerini açıklamıştı. Geçen yıl duyurulan, maymunların üzerinde yapılan deney sonuçları CRISPR’ın kalp krizine karşı tesirli olabileceğini göstermişti.

Gen düzenleme teknolojileri, tıp ve bilimsel araştırmalarda kıymetli ilerlemelerin fitilini ateşlese de etik tartışmalarını da beraberinde getiriyor. Bu tartışmaların değerli bir kısmını hayvanlar üzerinde yapılan genetik mühendisliği çalışmaları teşkil ediyor. Genetiği değiştirilmiş hayvanların refahıyla ilgili tartışmalar, Dünya Hayvan Sıhhati Örgütü’nün yönergeleri doğrultusunda sürdürülüyor.

Hayvanlarla ilgili telaşları artıran değerli bir CRISPR çalışması bu yılın mart ayında gelmişti. ABD merkezli biyo-teknoloji firması InBio’da vazife alan bir araştırma grubu, alerjik tepkilerin ana sorumlusu olan proteinin üretilmesini sağlayan iki geni kedi hücrelerinden silmeyi başardığını açıklamıştı. Böylece alerji yapmayan kedilerin üretilmesinin önü açılmıştı.

Yankı uyandıran bir diğer çalışma ise Japonya’daki bilim insanlarının, CRISPR-keselileri olmuştu. RIKEN enstitüsünden araştırmacılar, CRISPR’ı kullanarak genetiği değiştirilmiş birinci keseli hayvanı 2021’de üretmiş ve tek seferde bir dizi albino keseli sıçanın üretilmesini sağlamıştı.