İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Maliye Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Binhan Elif Yılmaz, büyümenin yavaşladığı, sıkı para siyasetinin firmalar üzerinde tesirlerinin görüldüğü bir ortamda, çalışma barışını sağlayacak bir fiyat artış oranı belirlemenin sıkıntı olduğunu söyledi.

Yılmaz, “Asgari fiyatın yüksek enflasyon ortamında 2024’te bir kere birinci altı aylık enflasyonu yükseltici tesir yapacak lakin enflasyonla çabanın fiyatların baskılanması üzerinden devam etmesi var olan adaletsizlikleri daha da artıracak” dedi. Prof. Dr. Binhan Elif Yılmaz ile iktisattaki son gelişmeleri konuştuk.

ADALETSİZLİK DAHA DA ARTACAK

• Asgari fiyatın muhakkak olmasına kısa bir müddet kaldı. Siz açıklamalarınızda Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın seçim vaadi olan fiyatsız doğal gazın bu periyot de maaş artırımlarına tesirinin olacağını söylüyorsunuz. Nasıl bir tesiri olabilir, taban fiyatta ne bekliyorsunuz?

Asgari fiyat, emeğin karşılığı olan asgarî fiyat seviyesidir ve o fiyat de Taban Fiyat Tespit Kurulu ve TÜİK’in açıkladığı enflasyon oranıyla belirleniyor. Hükümetten taban fiyat ile ilgili açıklamalar; hem 2024 yılında taban fiyat artışının yılda bir defa yapılacağı hem de ücretlilerin enflasyona ezdirilmeyeceği tarafında. Fakat bu iki açıklama birbiriyle çelişiyor. Geçtiğimiz iki yıl yüksek enflasyon ve seçim iktisadının tesiriyle taban fiyat yılda iki defa arttırılmıştı. Birebir enflasyonist süreç devam ediyor, seçim bu yıl da kelam konusu. 2024 yılının birinci altı ayında enflasyon oranının yüzde 70’e ulaşma ihtimali çok yüksek. 2024’te ise temmuz ve ağustos 2023 enflasyonu sırasıyla yüzde 9,5 ve yüzde 9,1 olarak gerçekleştiği için bu yılın temmuz ve ağustos aylarında enflasyon baz tesiriyle düşse de TÜİK bilgilerine nazaran yıl sonunu yüzde 45’in üzerinde tamamlayacağını öngörüyorum.

Mayıs ayının birinci günü yayımlanan Cumhurbaşkanlığı Kararnamesine nazaran 24.4.2023-31.5.2023 tarihleri ortasında doğal gaz konut, ibadethane ve cemevinde parasız olacak ve bu tarihten sonra 1.5.2024’e kadar tahakkuk edecek faturalarda 25 m3’e kadar olan doğal gaz faturalandırılmayacaktı.

Doğalgaz fiyatındaki bu sübvansiyon, mayıs seçimlerine giderken enflasyon oranının daha düşük olmasına yönelik bir uygulamaydı. TÜİK’in TÜFE hesaplamasında doğalgaz için kullandığı ortalama m3 fiyatı “0” olunca mayıs 2023 enflasyonu da yüzde 0,04 olarak gerçekleşti. Meğer mayıs, haziran aylarındaki parasız doğalgaz olmasaydı birinci altı aylık taban fiyat, çalışanların/emeklilerin ücret/maaş artırımları daha yüksek olacaktı, lakin maaş artışı beklenti altında kaldı.

Doğal gaz kullanımı kış periyoduna nazaran 25 m3’ün üstüne çıktığı için TÜİK’in Kasım TÜFE ortalama m3 fiyatı 3,9 TL oldu. Kış devrinde ve mayıs 2024’e kadar doğal gaz kullanımı artarken ücretsiz doğalgazın mayıs 2023’teki üzere enflasyonu düşürücü tesiri azalmaya başlayacak. Fakat temmuz 2023 taban fiyat ve çalışan/emekli maaş artırımlarının beklenti altında kalışı, kısmen ocak 2024 maaş artırımlarında da kendini gösterecek. Lakin mayıs 2024 itibariyle TÜİK’in doğalgaz ortalama m3 fiyatı olağana döndüğünde, mayıs ve haziran 2024 enflasyon oranları (başka bir sübvansiyon uygulaması olmayacaksa) baz tesiriyle yükselecek. O vakit da temmuz 2024’teki taban fiyat, çalışan/emekli ücret/maaş artırımları gecikmeli olarak telafi edilebilir hale gelecek.

Asgari fiyat bugün açlık hududunun 2.653 TL altındadır. Bu fiyat minimum fiyatın dörtte birine karşılık geliyor. Minimum fiyata 2024 yılı için bir defa ve enflasyona karşı “kısmen” koruyacak bir oran olarak yüzde 50 artış olursa net 17.104 TL, brüt 20.121 TL olacak. Patrona maliyeti ise yaklaşık 23 bin TL’yi geçecek. Taban fiyatın yüzde 50 üzeri her 5 puan artışı nette 550-600 TL artarken patrona maliyeti de 750-800 TL ortasında artıyor. Ayrıyeten ücretlilerin yarısından fazlası taban fiyat ve onun etrafında fiyat alıyor, o nedenle minimum fiyat artışı öbür fiyatları de belirleyici oluyor. Büyümenin yavaşladığı, sıkı para siyasetinin firmalar üzerinde tesirlerinin göründüğü ortamda, çalışma barışını sağlayacak bir fiyat artış oranı belirlemek güç. Ayrıyeten taban fiyatın yüksek enflasyon ortamında 2024’te bir sefer birinci altı aylık enflasyonu yükseltici tesir yapacak fakat enflasyonla gayretin fiyatların baskılanması üzerinden devam etmesi var olan adaletsizlikleri daha da artıracak.

İŞSİZLİK DE İFLASLAR DA ARTACAK

• Ekonomi kurmayları da 2024’ün birinci 6 ayı için kuvvetli bir süreç olacağını enflasyonun tepeye çıkacağı öngörüsünü yapıyorlar. Sizin enflasyon, büyüme, işsizlik, cari açık, kur konusunda öngörüleriniz var mı, bu bahislerde ne çeşit riskler görüyorsunuz?

TCMB haziran ayından bu yana enflasyonla uğraş emeliyle sıkı para siyaseti uyguluyor. Enflasyon dinamikleri bilhassa hizmetlerde katılığını hala sürdürüyor. Çekirdek enflasyonda kısmi gerileme başlasa da besin, sıhhat ve eğitim enflasyonu manşet enflasyonun çok üzerinde seyrediyor. Tüketim malı ithalatı canlılığını koruyor. 2023 yıl sonu enflasyonunun yüzde 65 civarında gerçekleşeceğini öngörüyorum.

Enflasyon dinamikleri 2024 yılında da yerini koruyacak. Fiyat artışlarının tesiriyle 2024 yılında hizmet enflasyonundaki evvelki durum devam edeceğinden aylık enflasyonda gerileme sıkıntı. 2023 mayıs ve haziran aylarındaki sübvansiyonlu doğal faiz fiyatları nedeniyle gerileyen enflasyon baz tesiriyle mayıs ve haziran 2024’te yükselecek. Akabinde KDV ve ÖTV artışlarının da tesiriyle temmuz ve ağustos 2023’te çift haneye yaklaşmış olan enflasyon oranlarının bu kere enflasyonu düşürücü baz tesiriyle bir gerileme görülse de 2024 yılının yüzde 45 civarında bir enflasyon ile tamamlanacağını düşünüyorum.

Enflasyonla çabaya yönelik sıkı para siyaseti kredi faizlerini yükseltirken iktisadın soğuması kaçınılmaz ve Türkiye iktisadı üçüncü çeyrekte bir evvelki çeyreğe nazaran yüzde 0,3 büyüdü. Bir yandan tüketim baskılanırken büyümenin itici gücü üçüncü çeyrekte inşaat dalı oldu. Lakin yüksek faiz ortamı kredileri yüzdürülen, yeni kredi imkanlarına ulaşamadığı için iflas riski yaşayan firma sayısını arttıracak. Her ne kadar “yatırım taahhütlü avans kredisi” ve “ihracat ve döviz kazandırıcı reeskont kredisi” üzere selektif kredi imkanları olsa da bu kredilerden yararlanacak firmaların hem yatırım ölçülerinin hayli yüksek olması hem de yüksek teknoloji, savunma sanayi yatırımlarını baz alması nedeniyle, iktisadın neredeyse tamamının KOBİ’lerden oluştuğu ülkemizde kelam konusu kredilerin büyüme ve istihdama katkısı sonlu kalacak. İktisat soğumaya başlarken işsizlik oranlarında fiyat artışlarının da tesiriyle bir yükselme mümkün görünüyor.

TCMB kasım ayı PPK toplantısında, enflasyonla gayrette gerekli mali sıkılık seviyesine değerli ölçüde ulaşıldığı için nakdî sıkılaştırma suratını yavaşlatacağı ve sıkılaştırma adımlarını yakın vakitte tamamlayacağını belirtti. Enflasyon yükselirken para siyasetindeki gevşeme ihtimali ortaya çıkarsa, kredi bolluğu ile büyümenin öncelenmesine yol açarken enflasyonla uğraş yarım kalabilir.

Türkiye’nin kısa vadeli dış borç stokunun yüksek seviyesi, TCMB swap hariç net rezervin ekside olması hala döviz muhtaçlığı içinde olunduğunu gösteriyor. Kurun baskılandığı biliniyor, kur gerçek pahasını bulmaya çalışırken TCMB müdahaleleri ve para siyaseti duruşu piyasa aktörlerinin beklentilerini tam manasıyla karşılamıyor. O nedenle Türkiye’de dalgalı kur sistemi yerine denetimli bir kur sistemi var. Bu sistem büyük ölçüde devam edecek.

VERGİLER YÜKSELECEK, YENİ ARTIRIMLAR GELECEK

• Önümüzde yeni bir seçim devri de var. Seçim iktisadı uygulanmaya devam ediyor. Bundan da kaynaklı olabilecek bütçe açıklarını finanse etmek için önümüzdeki devirde vergilerde artış bekliyor musunuz? Bilhassa yeni yılda tekrar değerleme oranları da dahil nasıl vergi artışlarıyla karşılaşacağız?

Seçimler, kamu harcamalarını dönemsel olarak arttıran bir nedendir. Buna yol açan temelde iki faktör var: Biri, siyasi partilere bütçeden aktarılan meblağlar, başkası de oy tasası taşıyan siyasi iktidarın popülist siyasetlerle kamu harcaması seviyesini arttırması. Seçimlerde medyan (ortanca) seçmenlerin kararı, çoğunluğun kararını yansıttığından medyan seçmen, en çok kamu hizmeti sunacak lakin daha az yükümlülük yükleyecek partilere oy vererek kamu harcamalarının artışına ve kamu gelirlerinin azalışına tesir yaparlar. Lakin seçim biter bitme çoğunlukla maliye siyaseti sıkılaşır, zira bütçe seçimden yorgun çıkmıştır. Vergi artışları, artırımlar ard arda gelir, kamuda tasarruf gündeme taşınır.

Bütçe seçim devrinde oy korkusu ile bir “araç” olarak kullanıldı. 2023 yılı birinci üç ayda 2022 yılı birinci üç ayına nazaran bütçe gelirleri yalnızca yüzde 32 artarken kamu harcamaları birebir devirde yüzde 83 artış gösterdi. Seçimin akabinde ek bütçe çıkarıldı. 2023 birinci altı aylık kümülatif bütçe açığı 659,4 milyar TL’ye ve 2023 bütçe açığı maksadının yüzde 73,3’üne kadar yükseldi.

Mali disiplinden uzaklaşılırken, bütçeyi finanse eden vergi mükellefleri, “mali aldanma” içinde olduklarını temmuz ayının birinci haftalarında gördüler. Evvel KDV oran artışları geldi. Birden fazla paklık eserinde KDV oranı yüzde 8’den yüzde 20’ye çıkarıldı. Arabada KDV yüzde 18’den yüzde 20’ye yükseldi·. Akaryakıt, tütün, alkol ve elektronik aygıtların KDV oranları da yüzde 20 oldu. Akabinde 16 Temmuz 2023 tarihli RG’de yayımlanan 7390 sayılı CB kararıyla benzin/motorinde yaklaşık 5 TL’lik artış oldu. Zira 15 Temmuz 2023 tarihli RG’de yayımlanan 7456 sayılı Torba Kanunda Cumhurbaşkanına ÖTV Kanunu (I) sayılı listede (benzin, motorin, LPG vb) maktu vergi fiyatlarını beş katına kadar arttırma yetkisi verilmişti.

Aynı kanunda 12. unsura eklenen fıkra ile yeniden akaryakıt, motorin, LPG vb maktu vergi meblağları, ocak ve temmuz aylarında TÜİK tarafından ilan edilen Yİ-ÜFE’de son altı ayda meydana gelen değişim oranında tekrar belirlenecek. O nedenle yeni yılda Yİ-ÜFE’ye nazaran altı ayda bir akaryakıt eserlerinde maktu vergi fiyatları artacak. Ayrıyeten akaryakıt ÖTV’sinde KDV’nin yüzde 20 olduğunu da hatırlatayım.

2024 yılı için uygulanacak yine değerleme oranı yüzde 58,46 olarak açıklandı. Pasaport, yargı harçları vb artacak, fakat Cumhurbaşkanının bu oranı yarıya (yüzde 29,23) indirme yetkisi var. Ayrıyeten idari para cezaları, trafik cezaları da yine değerleme oranında artacak ki, Cumhurbaşkanının burada da yarıya indirme yetkisi var. MTV başta olmak üzere birçok vergide tekrar değerleme oranında artış gerçekleşecek. Emlak Vergisi Kanunu m. 29’a nazaran vergi kıymeti her yıl tekrar değerleme oranının yarısı oranında artırılarak uygulandığından bu vergideki artış yüzde 29,53 olarak gerçekleşecek.

Harçlar Kanunu’na nazaran yargı, tapu kadastro, noter, konsolosluk, gemi ve liman, diploma, trafik harçları vb tekrar değerleme oranında artacak. Ayrıyeten yurt dışından getirilen cep telefonları için uygulanacak maktu meblağ 20.000 TL’den 31.692 TL’ye yükselecek.

Mali disiplini sağlamak için bütçe gelirlerinin vergi artışlarıyla beslenmesi (ki enflasyonu körüklüyor) yerine bütçe masraflarında, yani “kamuda tasarruf”a muhtaçlık var.

PARANIN RENGİ VE KAYNAĞI SORGULANMALI

• Özellikle Dilan Polat olayında da gördük ki yolsuzluk, vergi kaçırma, para aklama artık daha tanınan hale getirilmiş. Ne oldu da bu kadar yolsuzluğa bulaşan bir iktisada döndük?

İki yılı aşkın müddettir yüksek enflasyonla yaşıyoruz. Bu durumun başlangıcı, düşük faiz siyasetine geçişi simgeleyen 2021 son çeyrektir. Enflasyon oranından daha düşük bir faiz oranı kredi kullanımını ağırlaştırırken, alınan kredilerin birçoklarıyla dövize, altına, gayrimenkule yöneliş hızlandı. Üstelik her gelir seviyesinde TL’den kaçış farklı sonuçlar yarattı. Yüksek gelirlilerin TL’den dövize yönelerek kaçışı ve yaşanan kur atakları onların gelirlerini daha da arttırdı. Düşük gelirlilerin tasarruf seviyesi minimumda olduğu için gündelik tüketimlerini karşılayacak temel eserlere yöneldi, artan enflasyonla daha da fakirleşti. KKM ile de bir gelir ve servet transferi gerçekleşti. Gelir ve servet eşitsizliği daha da arttı.

Ayrıca kur ataklarının önüne geçilmesi için kurun baskılanması spekülatif yarar arayışlarını arttırıcı tesir yaptı. Hatta cari süreçler hesabında gördüğümüz ve giderek büyüyen net kusur ve noksan kalemine ait resmi açıklamalar yapılması beklentisi oluştu lakin geçiştirildi, bu bahiste bir şeffaflık ortaya çıkmadı. Zira o periyot kıymetli olan cari fazla verilmesiydi. Rekabetçi kur üzerinden ihracatın rekor kırması ve büyüme oranının beklentileri aşması amaçlanıyordu.

Son günlerde yasa dışı olan paranın yasal hale dönüştürülmeye çalışıldığı, vergisel istikametten VUK’a muhalefet, hata örgütü kurma ve kara para aklama gerekçesiyle gözaltına alınmalar başladı. Paranın renginin ve kaynağının ne olduğu adalet, eşitlik ve toplum vicdanı açısından sorgulanmalı.

Kara para aklama ve terörün finansmanında riski yüksek olan, iş birliğinde bulunmayan ve gayrette kıymetli eksiklikleri bulunan ülkeleri FATF (Financial Action Task Force) kara ya da Gri Listeye alıyor. Türkiye iki yıldır Gri Listede. Son periyotta kimi yolsuzluk ve kara para olaylarının üzerine gidilmeye başlandı. Zira Türkiye ekonomik ve siyasi riskleri en aza indirmek için Gri Listeden bir an evvel çıkmak istiyor. Aksi durumda yabancı sermayeyi (kısa vadede portföy yatırımları ve uzun vadede direkt yabancı yatırımlar) kendisine çekmesi güç. Yabancı sermaye akışı sağlanamazsa da TL’de paha kaybı devam edecek, farklı ekonomik yaptırımlar gündeme gelecek, CDS tekrar yükselişe geçecek ve dış borç bulmak daha maliyetli olacak.

Tüm bu nedenlerle finansal kurumların ve devlet otoritesinin terörün finansmanında suistimal edilmemesi ve risklerle karşılaşmaması için, kara para aklamanın önlenmesine yönelik önlemlerin yanı sıra terörün finansmanının önlenmesine yönelik de risk temelli yaklaşımların uygulanması ve vergi mevzuatının uyumlu hale getirilmesi ehemmiyet taşıyor. Türkiye’nin bu uğraşta aldığı önlemler, yasal düzenlemelere ahenk ve kontrole ait FATF’nin kararının bağlayıcılığının en kıymetli ögesi, ülkenin prestijidir.

EN CAN YAKICI BAHİS EŞİTSİZLİKLER

• Şu anda Türkiye iktisadının en can yakıcı sıkıntıları hangileri? Bu krizden bir çıkış yolu var mı?

Türkiye’nin şu anda en can yakıcı sorunu, eşitsizlikler. Bu eşitsizlikler hayli fazla; fiyat, eğitim, fırsat, hak arama, siyasal iştirak vb. Uzun vakittir vardı, giderek büyüdü, görünürlüğü arttı. Son yılların iktisat siyasetlerindeki kusurlar, toplumsal yaşantımıza farklı alanlardan gelen müdahaleler fırsat, eğitim, hak arama vb cumhuriyetin kazanımlarını, cumhuriyetin ikinci yüzyılında geliştirmeyi engelliyor.

Örneğin “eşit işe eşit ücret”, bayan istihdamında giderek daha fazla dillendiriliyor. TÜİK datalarına nazaran işgücüne iştirak cumhuriyetin ikinci yüzyılında bile hala bayanlarda erkeklerin yarısı kadar.

Gelir dağılımı istatistiklerinde son yıllarda bozulma ön planda. Gini katsayısı 2014 yılında 0,39 iken 2022’de 0,42’ye yaklaştı. Nüfusun en varlıklı kısmının ulusal gelirden aldığı hisse artarken en düşük gelirliler giderek daha az hisse alıyor. TÜİK bilgilerine nazaran gelir dağılımındaki adaletsizlik bölgesel seviyede de kendisini gösteriyor. Eğitim, toplumsal etraf ve emek piyasasının bozuk olduğu bölgelerde gelir dağılımı daha da bozuk. Bölgesel gelir dağılımı bozukluğu genç nüfusta işsizliğe ve ne kıymetine olursa olsun iş bulma isteğine yol açarken, kayıt dışılık da artıyor.

Servet eşitsizliği de geçmişten bu yana devam eden bir durum. Lakin yeni duymaya başladığımız ve görünür hale gelen yolsuzluklar, süratli çıkar sağlama uğraşı, servet eşitsizliğinin ülkemizdeki boyutunu bir ölçü görüyoruz.

Fırsat eşitsizliği, eğitimde ve sıhhatte eşitsizlikler genç kuşağın yaşantısına, geleceğine damga vurdu. Örneğin, eğitimde eşitsizliğin artması, devlet ve özel okuldan mezun olan öğrencilerin gelecek hayallerinden bile anlaşılıyor. Bu durum kuşaklar ortası eşitsizliğin en kıymetli belirleyicileri ortasında yer alıyor.

Eşitsizlikler vergi sisteminde de kendisini gösteriyor. Bilhassa kayıt dışılık denetlenemiyor ve bu da vergi kapasitesini düşürüyor. Kamu harcamalarını finanse edecek vergiler ise giderek daima tıpkı bölümden toplanıyor. Dolaylı vergilerin vergi sistemindeki hakimiyeti vergi adaletsizliğinin en değerli kanıtı. Emek gelirinin sermaye gelirleri aleyhine vergilendirilmesi devam ediyor. KKM getirisine uygulanan 0 stopaj bu durumun en değerli örneklerinden. Ayrıyeten toplumsal yardımların, kamu transfer harcamalarının eşitsizlikleri azaltmadaki rolünden çok, seçim periyotlarında popülist yanı ağır basıyor.

Ücretlerdeki eşitsizlik son periyot ücret/maaş artışlarıyla büyüdü. Çoğunluğun geliri minimum fiyat seviyesinde eşitleniyor. Emeğin örgütlenmesi ve bu gücün aktif kullanımı gerekli.

Ekonomi siyasetlerinde yanılgılardan dönülse dahi bu eşitsizliklerin giderilmesi ve kalkınma yolunda ilerlemek uzun vakit alacak. Meğer toplumsal refaha katkı sağlayacak bir ekonomik büyüme hedeflenmeliydi.