Kültür ve sanat ismine çok sık kullanılan bir tarif kendini daima hatırlatıyor: Geçmiş önsözdür. İmza: Shakespeare. Bir de kendini hatırlatan Selçuklu sultanı var; İzzettin Keykavus: “Biz cihanı terk edip gittik/ Zahmet ve rahatını nakşedip gittik/ Bundan sonra nöbet sizdedir/ Biz kendi nöbetimizi tuttuk ve gittik… Yüzlerce yıl sonra hangi geçmiş önsözümüz olabilir ve kim, neyin nöbetini tutacak? Yoksa, “Tuttuğunuz yeryüzü coğrafyasının gerek sivil, gerekse kutsal dünyaları için yorumlanıp günümüze göndermelerde bulunan öylesine çok olgu var ki!”

BAŞLI BAŞINA BİR SİMGE

Anadolu toprakları bunun en görkemli şahidi. Ayasofya ise uygarlıklar ismine başlı başına bir simge. Neredeyse bin yıllık Bizans’ı sonlandıran Fatih Sultan Mehmet çağı: Farklı bir vakit ve coğrafyada, Aristo’nun öğrencisi ve Egeli Homeros hayranı Büyük İskender üzere… Çok lisan bilen, sarayında Latince ve Yunanca kütüphanesi olan Fatih ise G. Bellini’ye portresini yaptırtmış. İmparator Keykavus üzere İtalyan ve Rum bilgeleri sarayında ağırlayıp tartışan Fatih’in Ayasofya ilgisi de sadece İslam dünyası ile hudutlu değil. Görüp hayran kaldığı mozaikler en albenili olan.

‘SON AKŞAM YEMEĞİ’ ÜZERE…

Kutsal bilgelik manasındaki Ayasofya sadece kutsal bir yer değil. 4-14. yüzyıl ortasındaki mozaikler olmasaydı bu tesir evrenselleşebilir miydi? Milyonlarca gezgini şaşırtan, farklı kılan, resmetme olgusunu da dışlamayalım. Soru: Neden, gezginler öncelikle mozaikleri görmek ister? Üst kattaki Deesis ya da mahşer ya da yakarış ismi verilen kompozisyon çağına nazaran harika bir resmetme. Leonardo’nun Santa Maria Manastırı’ndaki Son Akşam Yemeği freskosu üzere. Konusu: Meryem Ana, İsa ve vaftizci Yahya, “günah işleyenler” için İsa’dan “şefaat” dilemektedirler. Bu kadar basit!

ÖNSEZİ VE KEHANET

Ama yüzlerce yıldan beri resmetme dünyasını altüst eden bir kompozisyon. İsa portresindeki gözler, ne yana giderseniz gidin sizi izler. Bu özelliği, yüzyıllar sonra Rönesans’ı etkilemiş. Bu nedenle tüm gezginler için Urfa’dan başlayıp İstanbul’da sonuçlanan Mozaik Yolu’nu önermiştim. Bu üniversalliği korumak için Anadolu Topraklarında Mozaik kitabımda birçok yabancı bilim adamının yazıları yer aldı.

Pensilvanya Üniversitesi’nden Prof. Dr. R. Ousterhout’un Ayasofya’daki Deesis mozaiği için söylediği şu: Bu mozaik Rönesans’ı çok güçlü bir formda etkilemiştir. Hümanizmin yansıması bu kompozisyon 14. yüzyıl İtalya’sı için bir önsezi ve kehanettir…” 19. yüzyıldan H. Matthews: “Fatih ismiyle anılan Sultan Mehmet fethettiği kentleri yıkıp yok etmeyen bir sultandı. Son derece hassas ve bilime saygılı biriydi. 1480 yılında yaptırdığı portrede savaş kıyafeti ile değil gül koklarken poz vermişti.”

ŞAİR SULTAN FATİH’İN AYASOFYA’SI

Peki! Bir soru daha: Şair Fatih Sultan Mehmet, İstanbul’u aldığında yarım kubbe içindeki Meryem ve İsa mozaiğini ve benzerilerini niye açık bıraktı? Niye birtakım mozaiklerin üstünü, vakti geldiğinde kaldırılabilsin diye ince kireç sıva alaşımı ile kapattırdı? Mozaiklerin üzerindeki sıvaların kaldırılmasını isteyen kim? Ressam Sultan Abdülmecit. 1846’da İsviçreli mimar ressam Fossatti’yi getirterek sıvalar kaldırıldı, onarıldı. Enteresan bir olay: Ana giriş kapısı üstünde, Meryem, çocuk İsa, İmparator Konstantinos ve İustinianos mozaiği var. Sultan, bu mozaiğin de temizlenmesini emreder. Fossati ne demiş biliyor musunuz? “Aman sultanım burası giriş kapısı, müsamahanızı halkınızdan beklemeyelim. Üstünü kapatalım…” Ayasofya’da misyon alan Mimar Sinan, mozaikler için neler düşünmüş olabilir? 19. yüzyılın ünlü hattat, şair ve neyzeni Kazasker İzzet Efendi dört halifenin isimlerini içeren büyük levhaları ve kubbede yer alan Işık Suresi’nden bir kısmı yazarken neler düşündü? Zira, yazdığı sureyi altın ve gümüş varaklı ve renkli taşlarla işlenmiş kalp ve haç simgeli Bizans mozaikleri çevreliyordu. Geçen yıllarda, üçgen pandantifin birinin sıva altından, Ertuğrul Günay’ın Kültür Bakanlığı sırasında bir melek mozaiği çıkarıldı. Sorgulayan şirin bir melek. 12 bin yıllık Anadolu toprakları bunun en hoş örneği…

RESSAMLARI ETKİLEDİ

Atatürk’ün müze öngörüsü de çok istikametli bir çağdaşlığın, evrenselliğin eseridir. Doğal ki kendi ve yeryüzü kültür tarihini âlâ okumak kelam konusu ise… Kuşku götürmez bir gerçek: Kle, Miro, Vasarely’inin bu mozaikler ve hattatların meşklerinden de çok etkilendikleri kesin. Fotoğraflarına kondurdukları aylar, yıldızlar, noktalar bunun ispatı. Bir de bu gözle bakabilsek; sıkıntı da olsa… “Her geçmiş benim de geçmişimdir.”